عوامل و موانع رشد کمالی  1403/1/26

عوامل و موانع رشد کمالی

یکی از مهم ترین نام های الهی، «ربّ» است که ناظر به پرورش و رساندن تدریجی چیزی به کمال بایسته و شایسته آن است. خدا در مقام ربوبیت و پروردگاری به هر چیزی هر آن چه را فراهم آورده که نیاز کمالی اوست . از نظر قرآن، دست یابی به تمامیت کمالات نیز متاثر از نام ربّ و مقام ربوبیت و پروردگاری است.انسان و جن دو آفریده ای هستند که خود می بایست در مسیر تمامیت رشد کمالی دخالت کنند و ضمن مانع زدایی، اسباب رشد کمالی در راستای دست یابی به تمامیت کمالات را فراهم آورند؛ البته در این امر این خدا است که در مقام ربوبیت و پروردگاری این ظرفیت را می بخشد و با تزکیه و تربیب و نوعی تصرفات تکوینی در نفس انسانی، رشد کمالی و تمامیت را تحقق می دهد.هدف از تعلیمات الهی از طریق عقل و نقل، چیزی جز فراهم آوری شرایط رشد و تزکیه نفس نیست؛ زیرا حقیقت تقوای الهی، تحقق وقایه از هر گونه نقص و عیب است که در قیامت به صورت نماد دوزخ خودنمایی می کند. بنابراین، کسی که دنبال تزکیه و رشد می شود، بر آن است تا با انجام واجبات و مستحبات در کنار ترک محرمات و مکروهات، عیبی را از میان بردارد و نقصی را به تمامیت برساند.در اهمیت تزکیه همین بس که تمامی تعلمیات پیامبران در کنار الهامات فطری الهی، دست یابی به تزکیه و رشدی است که کمال تمامیت انسان در آن است. از همین روست که پرورش و تزکیه نفوس به عنوان مهم ترین و اصلی ترین اهداف بعثت و رسالت پیامبر(ص) مطرح شده است.از سوگندهای متعدد الهی نیز اهمیت و ارزش تزکیه و رشد کمالی انسان دانسته می شود؛ زیرا خدا پس از سوگندهای متعدد به این نکته توجه می دهد که هدف از همه کارها دست یابی به فلاح و رستگاری در سایه «تزکیه» است.(شمس، آیات 1 تا 9)از نظر قرآن، کسی به رشد دست یابد و در مقام «راشدون» قرار گیرد، همان کسی است که دین اسلام و محبت آن را به درستی شناخته و به کار بسته است؛ زیرا چنین شخصی از سفاهت و سبک مغزی که با دفن فطرت و نور آن پدید می آید رسته است و در سایه اسلام و تقوای آن به فلاح و رستگاری رسیده که تزکیه نفس و رشد کمالی آن است.در ارزش رشد همین بس که حضرت موسی(ع) با همه مقامات معنوی و پیامبری از خدا می خواهد تا کسی را به او نشان دهد که از «علم لدنی» برخوردار بوده و بتواند با تعلمیات رشدی خویش او را به رشد و تمامیت کمالی برساند.اصولا اقتضای ربوبیت و پروردگاری الهی نسبت به انسان این است که او را به چنین مقام و جایگاهی سوق دهد تا در مقام خلافت الهی قرار گیرد. بنابراین، همه چیزهایی که نیاز انسان است تا از عیب و نقص به کمال و تمامیت کمالی برسد در اختیار انسان از سوی پروردگاری فراهم آمده که از جمله آنها هدایت فطری عقلی تکوینی و هدایت نقلی وحیانی است.خدا در گام نخست در مقام ربوبیت و پروردگاری، پیامبرانی را انتخاب و برگزید و آنان را به تمامیت رشدی و کمالی رساندو سپس از طریق پیامبران که اسوه های حسنه الهی هستند،این پرورش را در قالب تعلیم و تزکیه اسلامی و شرایع آن ادامه داد تا مردم به عبودیت در صراط مستقیم رو آورد و تطهیر و تزکیه شوند و با تقوای الهی به کمال رشدی در تمامیت آن برسند و در جایگاه خلافت الهی و مظهریت در ربوبیت قرار گیرند.خدا در قرآن، وظیفه و تکلیف پیامبران را پرورش «ربانیون» به ویژه عالمان ربانی می داند که بتوانند به وظیفه ربوبیت و پروردگاری قیام کنند. البته هدف از این پرورش به عنوان وظیفه و تکلیف، تنها پرورش آنان نیست، بلکه آنان را پرورش می دهند تا ایشان در مقام مظهریت در ربوبیت و پروردگاری قیام کرده و مردمان را به حق دعوت و از باطل نهی کنند و راه و چاه را به مردم نشان دهند.یکی از مهم ترین فلسفه های پیامبران برای دست یابی به تمامیت در کمالات و رشد یابی، لازم است تا عقل فطری تحت تاثیر آموزه های فطری عقلی و نقلی وحیانی، رشد یابد و به چنان جایگاهی از شناخت و گرایش برسد که هیچ چیز بر او پنهان نماند، بلکه لایه ها و بواطن و تاویلات آن را نیز بشناسد و به ملکوت دسترسی یابد. با نگاهی به کاربرد پر تکرار واژه «ربّ» در آیات قرآنی به روشنی این حقیقت آشکار می شود که پرورش فرآیندی از چنان اهمیتی برخوردار است که گویی مقام الوهیت الهی تنها در ربوبیت بروز و ظهور می کند. پس باید گفت ربوبیت و پروردگاری و پرورش از مهم ترین اهداف خلقت است تا هر کسی به مقام بایسته و شایسته خویش در فرآیند رشدی برسد و در تمامیت کمالی خویش قرار گیرد.انسان برای این که رنگ خدایی بگیرد و «صبغه الله» شود، تا در جایگاه خلافت و مظهریت ربوبیت و پروردگاری قرار گیرد، می بایست در صراط مستقیم عبودیت شرعی گام بردارد و سیر و صیرورت و شدن های کمالی خویش را بر اساس کشفیات عقل فطری و نقل وحیانی داشته باشد تا به عنوان عبدالله با اسم «ربانیون» در مقام مظهریت قرارگیرد و خلیفه الله و جانشین خدا از قرارگاه زمین در کائنات تصرفات تکوینی داشته باشد.در این مسیر کمالی و صیرورت و شدن های نفس تا مقام «متاله و خدایی شدن» موانعی است که می بایست آنها را شناخت و از سر راه برداشت. در حقیقت موانع رشد کمالی و دست یابی به تمامیت کمالات و مقام خلافت و مظهریت در ربوبیت چیزهایی است که از آن به «فجور» یا همان «بی تقوایی» تعبیر می شود. بنابراین، مجموعه ای امور از کفر اعتقادی تا غیب و تهمت زبانی و عصیان و فسق رفتاری همگی از مهم ترین موانع دست یابی به مقام «راشدون» است.بر اساس آموزه های قرآنی، مجموعه ای عظیم از امور چون: تکذیب آیات الهی، تقلید کورکورانه به جای تعقل و تفکر، دنیاطلبی،حرام خواری، تحریفگری احکام الهی،خبرچینی و جاسوسی،دوست گمراه خلوت ها، پیروی از شیطان و وسوسه هایش،قساوت قلب و سنگدلی،نفاق و دورویی،، هواپرستی و مانند آنها از مهم ترین موانع تطهیر و تزکیه قلوب و رسیدن به کمال رشدی و تمامیت در آن است.از نظر قرآن، کوردلی به عنوان مرض قلب از مهم ترین موانع رشد انسان است؛ زیرا بیماردلی که به دنبال فجور و خروج از هدایت و تقوای فطری ایجاد می شود، قلب را تیره و تار کرده و زنگار بر آن می گذارد به طوری که دیگر نمی توانند همانند آینه عمل کرده و حقایق آفاقی را بتاباند و کنش و واکنش درستی نشان دهد؛ بر اساس تحلیل و تبیین قرآنی، قلبی که در سلامت فطری خویش باشد، توانایی شناختی و گرایشی درست دارد و به حقایق بصیرت می یابد؛ در حالی که قلب بیمار و کوردل نه تنها چنین توانایی را از دست می دهد، بلکه به سبب شناخت و گرایش وارونه به خود ضرر و زیان وارد می سازد.از نظر قرآن، عواملی در فرآیند رشد و دست یابی به تمامیت کمالی نقش دارد. از نظر قرآن، خدا در مقام پروردگاری بر آن است تا هر کسی را به تمامیت کمالی در یک فرآیندی رشدی برسد. خدا برای تحقق این هدف عالی، از همه ابزارها و عوامل بهره می گیرد که از مهم ترین آنها می توان به مواردی چون : ارایه برهان،استعداد ذاتی و قابلیت های انسان در رشد و پرورش، اطاعت از فرامین الهی، سربلندی در ابتلائات و مصیبت های الهی چون ترس، گرسنگی، زیان های مالی و جانی و کم محصولی با صبر و شکیبایی،ایمان به خدا، ایمان به قیامت،تعلیمات علم لدنی، تبیین حق و راستی،تسلیم در برابر خدا، پرهیز از تکبر و رفتار سرمستانه و شادمانه فرحناک افراطی، پرهیز از شرک،پرهیز از عجب و خودپسندی،)، تقوای الهی، دعا و نیایش به پیشگاه خدا،معجزه ، محافظت و مراقبت بر اقامه نماز، پاکی و عفت والدین و مانند آنها بخشی از این عوامل و اسبابی است که بستری برای رشد کمالی و تمامیت در آن را فراهم می آورد.البته از نظر قرآن، بیان تدریجی از حقایق و احکام، تبیین فلسفه رفتارهای اخلاقی برای تفهیم دقیق آن،تذکر و یادآوری حقایق و ارجاع به فهم و شناخت و گرایش فطری انسان، تشویق به علم آموزی و پیروی از علوم به جای ظنون، ارایه افراد اسوه و موفق در رشد و کمالات،تکرار رهنمودها و تذکر دایمی، انذار و بشارت، آگاهی بخشی از طریق تمثیل، استفاده از حکمت ها، طرح سوال و پرسش برای ایجاد ذهنیت مساعد جهت تفهیم حقیقت، تشویق به مراقبت نفس از ناپاکی و پلیدی و دعوت به پاکی،ارایه شهودی حقایق می تواند به انسان کمک کند تا در مسیر پرورش رشدی قرار گیرد و به تمامیت کمال رشدی خویش دست یابد. خلیل منصوری